Zuid-Afrika
Enkele indicatoren om de situatie in het land beter te begrijpen
In een notedop
Zuid-Afrika is ’s werelds vijfentwintigste grootste land -ongeveer twee maal zo groot als Frankrijk-, gelegen in het uiterste zuiden van het Afrikaanse continent. Het omcirkelt de enclave van Lesotho, grenst in het noorden aan Namibië, Botswana en Zimbabwe en in het oosten en noordoosten aan Mozambique en Eswatini (het vroegere Swaziland). Het land heeft een kustlijn van meer dan 2.500 kilometer. Zuid-Afrika bevat zeer uiteenlopende klimaatzones door zijn gevarieerde topografie en de invloed van de twee oceanen die het land langs 3 kanten omringen: van extreem woestijngebied aan de grens met Namibië tot een weelderig subtropisch klimaat langs de Oostkust en de grens met Mozambique.
Zuid-Afrika’s bevolking groeit gemiddeld met 1,5% per jaar en telt in 2021 ongeveer 59 miljoen inwoners. Daarmee is dit het dichtst-bevolkte land van de Zuiderse hemisfeer. De verwachting is dat deze groei geleidelijk zal afnemen tijdens de volgende decennia. Ongeveer 80% van de Zuid-Afrikanen zijn van zwarte Afrikaanse afkomst. De Zuid-Afrikaanse bevolking is extreem jong: iets meer dan een kwart van de inwoners zijn jonger dan 15 jaar, 54% is jonger dan 30 jaar en minder dan 10 procent van de bevolking is ouder dan 60 jaar.
Zuid-Afrika heeft drie hoofdsteden, strategisch verspreid over het land. In 1910, toen de Unie van Zuid-Afrika werd gevormd, was er grote onenigheid over de plaats van de hoofdstad van het nieuwe land. Er werd een compromis bereikt om de macht over het land te spreiden en dit leidde tot de drie verschillende hoofdsteden: Pretoria is de administratieve hoofdstad waar de regering en de president gevestigd zijn, het parlement bevindt zich in Kaapstad en het Hooggerechtshof in Bloemfontein. Johannesburg is het economische centrum en tevens de grootste stad van het land met een kleine 6 miljoen inwoners. Twee derden van de bevolking leeft in stedelijke gebieden, dit was nog 50 procent begin jaren negentig.
Zuid-Afrika is een multi-etnische samenleving met een grote verscheidenheid aan culturen, talen en religies. De pluralistische samenstelling wordt weerspiegeld in de erkenning van 11 officiële talen in de grondwet, het op drie na hoogste aantal ter wereld. De twee meest gesproken talen zijn Zulu en Xhosa, gevolgd door Afrikaans en Engels.
Gedurende meer dan veertig jaar ging Zuid-Afrika gebukt onder de apartheidspolitiek, waar de zwarte meerderheid onderdrukt en gediscrimineerd werd door een blanke minderheid. Betogingen werden bloedig in de kiem gesmoord en de situatie escaleerde tijdens de jaren tachtig toen de bevolking in opstand kwam tegen de blanke minderheidsregering. Begin jaren negentig werd het einde van apartheid onderhandeld en in 1994 werden voor het eerst democratische verkiezingen georganiseerd en een regering van nationale eenheid gevormd onder de leiding van Nelson Mandela, die tijdens het apartheidsregime meer dan 25 jaar opgesloten zat op Robbeneiland.
Het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) heeft de politiek in Zuid-Afrika gedomineerd sinds het einde van de apartheid in 1994. Onder de leiding van aartsbisschop Tutu werd een Waarheids- en Verzoeningscommissie opgericht met als voornaamste doel vergeving te prediken en de emoties, haat en wonden te helen die door het apartheidssysteem waren veroorzaakt. De daaropvolgende jaren verliepen vrij chaotisch maar het geweld nam geleidelijk aan af. Corruptie en protest blijven evenwel als een schaduw boven de jonge democratie hangen. Corruptieschandalen dwongen twee-voudig president Jacob Zuma in 2018 af te treden.
Beter...
De gezondheid van de gemiddelde Zuid-Afrikaan is er sinds de afschaffing van het apartheidsregime goed op vooruitgegaan. De algemene levensverwachting is toegenomen van 55 jaar in 2000 tot 64 jaar in 2021 (weliswaar met een flinke dip begin jaren 2000 door de AIDS-epidemie). Over diezelfde periode is de kindersterfte bij kinderen tot vijf jaar gedaald van 8% tot iets meer dan 3%.
3 Op 4 volwassenen ouder dan 25 jaar heeft een bepaalde vorm van secondair onderwijs genoten, in 2000 was dit nog 55%. Een kind dat vandaag school begint te lopen in Zuid-Afrika kan verwachten dit voor de komende 14 jaar te doen en de alfabetiseringsgraad onder volwassenen is er iets onder de 90%. Ondanks enorme investeringen blijft de kwaliteit van het onderwijs echter veelal ontoereikend. In vele regio’s heeft de helft van de kinderen bijvoorbeeld geen eigen leerboeken.
Zuid-Afrika heeft een hoogontwikkelde economie (op die van Nigeria na de grootste van Afrika) en een geavanceerde infrastructuur. Het is een van ‘s werelds grootste exporteurs van goud, platina en andere grondstoffen en heeft ook een goed uitgebouwde financiële, juridische, communicatie-, energie- en transportsector en de grootste effectenbeurs van het continent. Het Bruto Binnenlands Product per capita is relatief hoog in vergelijking met andere landen in Sub-Saharaans-Afrika. Tot slot is sinds 2000 het relatief aantal mensen die leven in extreme armoede bijna gehalveerd, van 34,8% tot 18,9%. Hoewel dit nog altijd veel te hoog is, behoort Zuid-Afrika op dit vlak tot de betere landen op het Afrikaanse continent.
Maar...
Hoewel de armoedecijfers aanzienlijk zijn gedaald, blijft Zuid-Afrika een van de meest ongelijke samenlevingen ter wereld. Het verschil tussen arm en rijk is immens. Duizenden krotten staan in de schaduw van statige eigendommen van miljoenen dollars met een ongelooflijk uitzicht op de oceaan. De rijkste 10 procent verdienen meer dan 50% van de inkomens. 55,5% Van de bevolking leeft nog altijd onder de nationale armoedegrens. 25 jaar na de afschaffing van apartheid volgt deze ongelijkheid nog steeds grotendeels de raciale breuklijn tussen blank en zwart.
Deze ongelijkheid is ook duidelijk zichtbaar bij de allerjongste. Een op de vier kinderen onder de vijf jaar heeft een groeiachterstand en, in schril contrast daarmee, een op de acht kinderen lijdt aan overgewicht. Ernstige acute ondervoeding is een van de drie belangrijkste oorzaken van kindersterfte, en het aantal kinderen met ondervoeding en overgewicht neemt alsmaar toe.
Bij een bevraging van de bevolking in 2019 (Citizensurveys) werden naast armoede vooral de torenhoge werkloosheid, criminaliteit en corruptie naar voren geschoven als de grootste problemen waarmee het land te kampen heeft.
Sinds 1990 schommelt de werkloosheidsgraad tussen 25 en 30%. Bij de jongeren tussen de 15 en 24 jaar is dit zelfs meer dan de helft. Dergelijke hoge ongelijkheids- en werkloosheidscijfers vertalen zich in hoge criminaliteit. Volgens de Criminaliteitsindex van Numbeo, gebaseerd op de veiligheidsperceptie van de inwoners van een land of stad (niet op feitelijke misdaadstatistieken), is Zuid-Afrika het derde gevaarlijkste land ter wereld (na Venezuela en Papoea-Nieuw-Guinea). Vier Zuid-Afrikaanse steden staan zelfs in de top 10 van gevaarlijkste steden. Het is niet verwonderlijk dat er in Zuid-Afrika meer privé-beveiligingsagenten zijn dan politie- en leger-manschappen samen. Daarnaast teelt corruptie wierig, tot op de hoogste niveaus. Het heeft een spoor van vernieling achtergelaten in bijna alle openbare instellingen en heeft er, samen met wanbeheer en inefficiëntie, voor gezorgd dat heel wat publieke ziekenhuizen, politiediensten en andere basisvoorzieningen aan de rand van de afgrond staan.
Tot slot kampt de Zuid-Afrikaanse bevolking met verschillende ernstige gezondheidsproblemen. Naast de eerder aangehaalde ondervoedingsproblematiek is Zuid-Afrika, samen met Nigeria, het land dat het zwaarst getroffen werd door de AIDS-epidemie. Sinds de uitbraak er van begin jaren tachtig zijn er al meer dan 180.000 mensen aan overleden. Momenteel is twintig procent van de 15- tot 49-jarigen drager van het HIV-virus, net als 240.000 kinderen jonger dan 14 jaar. Alsof dit nog niet genoeg was, heeft Zuid-Afrika de hoogste incidentie van tuberculose wereldwijd (834 gevallen per 100.000 inwoners).
En nu?
Zuid-Afrika heeft met succes een einde gemaakt aan apartheid, een democratische regering in het leven geroepen en de massale chaos vermeden die andere Afrikaanse landen heeft geteisterd die de overgang maakten van koloniale naar democratische controle. Het land heeft de meest gediversifieerde en geïndustrialiseerde economie van Afrika, maar heeft verscheidene jaren van lage groei gekend, te wijten aan factoren zoals lage grondstofprijzen, een zwak investeerdersvertrouwen, een grote beleidsonzekerheid en starre lokale arbeidsmarkten. De gevolgen van COVID-19 zullen wellicht verder bijdragen tot dit lage groeipatroon.
Het land staat voor belangrijke uitdagingen zoals het aanpakken van armoede, sociale ongelijkheid, werkloosheid en ongelijke toegang tot landeigendom (een bijzonder gevoelige kwestie) en openbare diensten – problemen die de zwarte bevolking onevenredig zwaar treffen. Er zijn nog steeds miljoenen mensen die met een lege maag naar bed gaan, kinderen die geen kwaliteitsonderwijs genieten en grote groepen volwassenen en jongeren die geen enkel uitzicht hebben op werk. Deze situatie is fragiel. De uitdaging zal er in bestaan de economische en politieke omstandigheden verder te blijven verbeteren zodat de rijkdom van het land beter kan verdeeld worden over de bevolking. Pas dan zal Zuid-Afrika als een voorbeeld kunnen beschouwd worden voor de rest van Afrika.